Autór: Yohanes Manhitu*
FULAN tolu liubá ha’u ramata fó kursu lia-tetun nian iha Sidade Yogyakarta ba feto amérika-oan ida, ne’ebé, tuir ha’u-nia julgamentu rasik, haka’as an tebetebes tiha atubele komprende no ko’alia tetun, lian ne’ebé kolega timoroan sira rekoñese nu’udar lian ofisiál dahuluk no mós lian nasionál, hamutuk ho lian rai-na’in sira seluk. Ramata tiha kursu privadu ida-ne’ebé dura fulan ida ho balu (ne’e kursu inténsivu, loroloron estuda oras rua to’o haat ka lima), ha’u-nia aluna ne’e bá Timór Lorosa’e hodi hala’o peskiza kona-ba identidade timoroan sira-nian. Ha’u fiar katak momentu iha Dili no iha parte seluseluk iha RDTL nia laran, nia bele uza didi’ak ninia matenek tetun nian, katak nia bele fui teoria ba prátika. Maibé loron ida, ha’u hakfodak tanba nia haruka surat eletróniku mai ha’u, katak nia hasoru tiha ona ema balu iha Dili, ne'ebé dehan katak lia-tetun ne’e lian la kompletu no liuliu la soi gramátika ida. Iha kraik ita sei ko’alia barak uitoan kona-ba asuntu ida-ne’e.
Iha sentidu jerál, kuandu ema ruma dehan katak lian ida la kompletu, nia baibain hanoin katak lian ne’e la soi liafuan nato’on atubele uza. Ne’e-duni nia hanoin katak falta liafuan nian maka taka dalan ba komunikasaun ne’ebé hakree nu’udar ideál, katak bainhira nia atu hato’o ninia hanoin, liafuan ne’ebé nia presiza atu uza kedas ne'e la iha. Entaun, ne’e asuntu nato’on ka kuran nian de’it. Ne’e atu henesan fali ho te’in-na’in ida, ne’ebé kuandu te’in hela, nia hakarak atu ingrediente ne’ebé nia presiza hotu-hotu hetan iha meza leten i nia hein de’it ema dehan ‘halo favór’ ba nia. Ha’u hanoin katak ne’e mós halo ema ladúk kreativu. Depois, kona-ba lian ruma iha gramátika ka lae, ha’u só hanoin de’it, katak ema sira-ne’ebé hanoin ka ko’alia nune’e, sempre haree lian ruma ka karik lian hotu-hotu iha raiklaran hosi lidun ida de’it: lidun lian europeu sira-nian. Ne’e katak iha tempu ne’ebé nia haree lian ruma la soi regra sira, ne’ebé oin-ketak hosi regra lian europeu ida, porezemplu lia-inglés ka lia-portugés, iha ninia kakutak sei mosu derrepente ideia ida katak lian nune’e la soi gramátika. Ha’u rasik seidauk hatene loloos tansá maka ema sempre refere ba verbu nia mudansa tuir tempu (tenses). Se nune’e, entaun ha’u hakarak husu uitoan tansá maka ita hatene katak “Ha’u han etu” nia sentidu la hanesan ho “Etu han ha’u”? Tanbasá? Tanba iha regra ne’ebe ita, nu’udar ko’alia-na’in, gosta ka la gosta, tenke halo tuir. Ne’e prova loos katak lian ida-idak soi nia regra. Lian sira mós, hanesan ema-moris, soi família no parente. Lia-tetun, tuir loloos, la’ós maun-alin ho língua europeia sira. Só tanba fatór istóriku maka nia hetan influénsia barak husi lia-portugés, ne’ebé mós lian europeu ida.
Dala barak ona rona ema ko’alia kona-ba buat sira-ne’e, ha’u husu an, katak ema barak seidauk fiar an (sei falta hela konfiánsa) karik atu uza lia-tetun nu’udar meiu komunikasaun prinsipál iha mundu modernu, satán termu teknolójiku sira mosu nafatin de’it. Ne’e la’ós atu du’u ema ruma maibé simplesmente hanoin bazeia ba realidade. Iha mós ema be husu nune’e, “Lia-tetun loos ne’e oinsá?” To’o ohin loron, hanesan istória hatudu tiha ona, la iha língua ruma be derrepente de’it sai kompletu no ema bele uza kedas ho orgullu boot, fasil tebetebes hanesan halo “mi goreng" ka sosa hahán te’in-lailais ruma iha sidade klaran. Matenek ruma dehan katak, “atu goza kululai nia furak, ita tenke tahan hateke ular-knuan”. Entaun, buat hotu-hotu iha ninia prosesu; buat hotu-hotu la’o ho tempu. No nu’udar ko’alia-na’in ka mahihak ita tenke badinas atu partisipa iha atividade harii no dezenvolve lian nasionál (sira). Kuandu ko’alia kona-ba asuntu ida-ne’e, keta lailais hanoin kona-ba buat ida-ne’ebé todan. Ita-nia partisipasaun liuhosi kostume uzu lia-tetun iha moris loroloron ne’e kapás ona katak iha ho laran-tomak hakarak aumenta ita-nia lian nia folin no hariku nia hosi loron ba loron. Tebes, la iha lian ruma ne’ebé bele sai meiu kapás se sidadaun sira tuur nonook de’it ho oin-midar no husik serbisu lian nian ba linguista sira.
Ko’alia kona-ba dezenvolvimentu lian nian, ha’u fiar katak sira-ne’ebé hatene oinsá lia-indonézia bele kesi hamutuk ema hosi lubun étniku oioin, sei hatene katak ne’e la’ós serbisu kalan ida nian. Ne’e hanesan lia-murak, ne’ebé dehan “Roma ema la harii iha loron ida de’it”. Atu dalen ida bele iha kbiit no hetan prestíjiu boot nu’udar jambata komunikasaun nian, sidadaun ida-idak tenke uza nia ho orgullu no tau matan ba ninia moris, hanesan ho fó atensaun ba bebé. Interese pesoál sira ita bele manifesta liuhosi ko’alia no hakerek. Dala ida tan, istória prova katak rikusoin literáriu, orál no hamkerek, sai matadalan ba buat-harii língua nian. Karik ema sei hakfodak rona ka haree katak dalen neutru (livre ba nasaun hotu-hotu) ida hanesan lia-esperantu (Esperanto) soi literatura ne’ebé riku liu duké lian rai-na’in barak be besik atu mate ona.
Maski ohin la hela iha Timór Lorosa’e, tanba hanoin katak lia-tetun mós agora moris iha ema indonézia sira-nia leet, entre lian sira-ne’ebé ema sura kuaze la hotu, ha’u sei tau matan nafatin no espera katak lian kapás ida-ne’e sei hetan loron-aban di’ak. Ita la presiza sai Eliezer Ben-Yehuda ka Martinho Lutero foun atu hatudu ita-nia atensaun no domin ba ita-nia lian rasik, ne’ebe bei’ala doben sira hato’o tiha ona mai ita, bei-oan atubele haburas nia. Ita só presiza sai uza-na’in di’ak ne’ebé uza ita-nia lian doben didi’ak no loloos atu nia bele fó di’ak, la’ós ba isin de’it, maibé mós ba klamar (espíritu). Karik sei di’ak liután se ita aprende buat di’ak hosi maori-oan (tribu rai-na’in iha Zelándia Foun) sira-nia esperiénsia folin-boot iha buat-hamoris fali lian lokál. Hakat ribun ida sempre hahú ho hakat ida; liafuan tokon ida sempre mai hosi liafuan hirak de’it. Importante liuliu maka ita-nia língua sira bele sempre moris iha ibun no laran. Atu taka hakerek ida-ne’e, ha’u hakarak dehan katak se ita-nia ko’alia no ita-nia maluk bele komprende ita-nia mensajen, ne’e katak ita hato’o tiha ona liafuan sira-ne’e tuir regra. Língua hotu-hotu aumenta sira-nia riku só liuhosi sistema regra ida, ne’ebé karik ema ladún sente maibé nia sempre eziste, horiuluk-hori’otas, ohin loron no to’o tempu ne’ebé só lian ida-ne’e de’it maka sei hatene. Rahun-di’ak!
Yogyakarta, 11 fulan-Agostu 2008
Retratu: https://www.terminometro.info
-----------------------------------------------
* Nia rasik mak hakerek Kamus Indonesia-Tetun, Tetun-Indonesia (Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama, Jullu 2007)
