Hanoin Ruma kona-ba Hakerek ho Lian Rai-na’in

Ilustrasaun: http://www.funzine.hu

Hakerek-na'in: Yohanes Manhitu

EMA barak hatene katak lian ka língua mak meiu komunikasaun nian. Só tuir língua de’it mak ema-moris bele komunika malu didi’ak, tuir komunikasaun nia sentidu loloos. Hosi sira-nia nia hun (iha sentidu étniku), ita bele halubun lian sira hotu-hotu ba grupu rua: lian rai-li’ur no lian rai-na’in. Tanba ida-idak nia funsaun, apezarde rasaun hotu-hotu, ita sei lia-ida katak sira tenke moris nafatin iha sosiedade klaran. Maibé iha realidade, dala ruma ita bele haree katak só lian ida de’it, la’ós hotu-hotu, mak hetan biban boot liu atu uza iha sosiedade nia moris, liuliu nu’udar língua hakerek. Dala ruma ita sente kamaan hakerek ho lian rai-li’ur (ohin loron maka’as liu mak lia-inglés ne’ebé ema barak trata nu’udar lian internasionál) maibé hetan susar lahalimar hakerek ho lian rai-na’in. Ne’e la’ós espekulasaun ruma hosi ha’u-nia parte. Atu fiar, ita bele lailais prova ho observasaun simples de’it; la presiza teoria ruma be halo ulun-fatuk moras. Ka di’ak liután ita husu ita-nia an, dala hira ona ita hekerek ho ita-nia lian rasik (ho sentimentu kamaan), ne’ebé ita-nia bei-ala doben sira hatutan mai ita ho esperansa boot atu iha loron ikus, ita sei ho haksolok hatutan tan nia ba ita-nia oan sira, ba jerasaun foun. Ha’u la hakerek atu fó-sala ema ruma. Iha fatór barak mak dezide buat ida-ne’e. Porezemplu, falta alfabetizasaun iha lian rai-na’in sira mós la fó posibilidade ba uza-na’in lian sira atu haka’as an hekerek ho lian rai-na’in. Oinsá bele hakerek se la iha gramátika no ortografia. Entaun, sira-ne’ebé koko atu halo buat ne’e, sei hanesan ho loke ai-laran virjen ida hodi halo to’os. Maski gramátika no ortografia iha tiha ona, sei presiza hela espíritu maka’as atu komesa hakerek ba intentu oioin. Ita sei la toman an, se ita nunka hatoman an.

Ko’alia kona-ba hakerek ho lian rai-na’in, ha’u hakarak temi uitoan de’it kona-ba Raphaël Confiant, harekek-na’in boot ida hosi rai-Martinika, ne’ebé, maski domina didi’ak lia-fransés, lian dominante iha rejiaun ida-ne’e, komesa hakerek ho kriolu rai-Martinika nian. Hosi lidun finanseiru, nia la hetan osan wa’in tanba ninia livru sira la fa’an barak. Maibé ninia serbisu litérariu foti kriolu martinika ba nivel aas liu. Confiant fó tiha ona ezemplu furak tebetebes mai ita iha Indonézia no Timor-Leste, no mós fatin barabarak iha mundu tomak. Ita sei bele livre atu tau naran hirak tan ba lista ida-ne’e maski la tensiona ko’alia barak kona-ba sira-nia knaar literáriu. Porezemplu, hosi rai-Provensa ita bele temi ho respeitu Frédéric Mistral nia naran, no hosi rai-Índia, Rabindranath Tagore. Sira na’in-rua premiadu literatura nian: Mistral iha tinan 1904 no Tagore iha tinan 1913. Ida-ne’ebé uluk, hasa’e tiha ona lia-provensál nia prestíjiu nu’udar lian literáriu kapás. Ida seluk konsege halo ninia lian rai-na’in, lia-bengali, naran-boot iha nivel mundu nian, tanba tuir ninia antolojia naran Gitanjali (Ofrenda Hananuk) mak ema barabarak matan nakloke ba no hetan kontaktu ho literatura bengali. La sala ida se ita hahú kuru matenek hosi literatura-na’in sira-ne’e. Karik ita hanoin lia-murak be dehan katak atu hetan bee barak no moos, bá kuru iha bee-fatin ne’ebé nakonu no lafo’er.

Liután kona-ba hakerek ho lian rai-na’in, ha’u hakarak konvida lee-na’in atu hanoin kona-ba situasaun iha Timór jeográfiku (Timor-Indonézia no Timor-Leste). Ita hatene katak iha rai-Timór tomak, eziste lian boot rua--tetun no baikenu (dawan)--no mós lian oioin. Iha sorin ida, hori tempu lia-tetun sai lian ofisiál Timór Lorosa’e nian, lia-tetun, maski seidauk uza barak atu hakerek, komesa ona goza pozisaun ho promesa boot ba loron-aban naroman. No iha sorin seluk, lia-dawan, hamutuk ho lian Timór sira seluk, presiza ‘luta’ naruk atubele sai lian hakerek. No oinsá ita, nu’udar na’in hosi lian sira-ne’e, sei hola parte iha knaar importante ida-ne’e? Ha’u dala ida ona komunika ho belun poeta Timor-Leste ida katak, atubele realiza mehi furak ne’e, ita bele hala’o serbisu oin tolu: (1) hakerek kedas buat oioin ho lian rai-na’in sira; (2) tradús knaar literáriu barak (hosi lian seluk) ba lia rai-na’in sira; no, (3) kria revista literária ne’ebé simu no haklaken knaar literáriu sira. Ne’e parese buat todan resik atu lailais sai realidade, maibé ita tenke foti asaun se hakarak luta to’o manán. Keta uza ho laran-haksolok prinsípiu NATO (No Action Talk Only, La Iha Asaun, Ko’alia De’it). La’ós hakerek-na’in sira de’it mak soi responsabilidade ba asuntu ida-ne’e; povu no governu iha buat hanesan—responsabilidade atu apoia programa halo lian rai-na’in sai meiu espresaun hakerek.

Atu ramata hakerek badak ida-ne’e, ha’u konvida dala ita tan atu ita fó atensaun ba lian rai-na’in sira-nia moris, liuliu ba sira-nia papél nu’udar lian hakerek iha aban-bairua. Konserteza ne’e lahó intensaun ruma atu taka odamatan ba posibilidade atu hakerek hodi lian seluk ka lian rai-li’ur ruma. Ne’e hahilik pesoál duni i ha’u la hakarak intervén. Maibé hanesan naktemi iha leten bá, hakerek-na’in naran-boot sira la haluha atu hakerek ho sira-nia lian rasik, lian rai-na’in sira. Ita bele de’it uza elementu ruma hosi lian rai-li’ur sira atu hariku ita-nian. Nune’e, ita bele sai ajente kapás iha movimentu hariku lian rai-na’in sira. La presiza esplika katak buat sira be ema hekerek tiha ona sei hela metin, maibé buat sira-ne’ebé ema dehan ho ibun de’it sei bele nakfahe ba forma oioin. Se Ita-Boot halo telefone ibun, katak forma ema liña naruk ida no depois bisibisi fraze ida ba ema primeiru nia tilun i haruka to’ok nia atu hatutan informasaun ne’e, keta hakfodak se Ita-Boot hetan fraze oin-seluk tebetebes iha liña rohan. Dala ruma ha’u pratika jogu orál ida-ne’e iha sala laran. Fiar ka la fiar, ko’alia sei muda, maibé hakerek hela metin. Maibé interesante liu mak buka dalan klaran be di’ak (via media, via bona): bele ko’alia kapás no mós bele hakerek kapás. La iha ema ida be hatene to’o momentu nia prova rasik!

Pugeran Timur-Yogyakarta, 16 fulan-Jullu 2009