Istória-badak 01: Matan Mós Bele Bosok

Hakerek-na'in: Yohanes Manhitu

I ’m nobody! Who are you?
Are you nobody, too?
Then there ’s a pair of us—don’t tell!
…
(Emily Dickinson, “I’m Nobody!”) 

HELA tiha semana ida iha Jakarta ho kolega balu, ha’u deside atu mai fali iha Jogja ho komboiu de’it. Maski sei tuku ualu dadeer, ha’u tarde ona bá estasaun boot besik sidade-klaran. Entaun, ha’u hein de’it iha Estasaun Jatinegara. Sosa tiha billetu, ha’u bá tuur iha kadeira naruk i lee livru ida hodi hein komboiu. Iha odamatan-boot estasaun nian, ema barak dudu malu hanesan la iha ona pasiénsia atu hein ida-idak nia turnu. Dala barak, ema la tau matan bá avizu ne’ebé hakerek momoos tiha iha didin: “Favór ida halo bixa!”

Maski karreta besi naruk ne’e seidauk to’o mai, ninia buzina fó sinál ona ba ami. Kuandu nia para, ema lailais dudu malu atu sa’e. Ha’u mós sa’e ba komboiu no buka ha’u-nia fatin, tuir númeru iha billetu. Bainhira to’o iha kadeira, katuas ida tuur ona iha ha’u-nia kadeira oin. Iha ninia sorin kuana, tuur feto ida be sei klosan hela. Ha’u fiar katak katuas ne’e feto nia tiun. La kleur, mane ida mai tuur iha ha’u-nia sorin kuana. Entaun, feto furak ida-ne’e tuur iha ha’u-nia oin loos. Maski sa’e komboiu klase ekonomia be rame hanesan merkadu, ha’u haksolok tanba ha’u bele hetan kriatura furak iha ha’u-nia oin loos.

Komboiu la’o nafatin. No iha estasaun ki’ik balu, nia para atu ema tun no sa’e. Sira be la hetan kadeira hamriik de’it. Iha sira-nia leet, fa’an-na’in sira la’o ba mai, lolo sasán oioin to’o ema sira-nia inus. Balu hakilar hanesan iha merkadu boot. Grupu múziku dalan nian mós la’o hosi karruajen ida ba karruajen seluk. Depoizde hananu, sira hein to’o ema tau osan iha kopu plástiku be sira lolo ba ema ida-idak. Kuandu sira mai to’o ha’u, ha’u halo finje toba dukur, maibé sira fanun ha’u to’o ha’u fó doit. Sira la ta’uk forsa ema.

Mananuk sira-ne’e liu tiha ona. Ha’u haree feto iha oin ne’e halo oin-midar mai ha’u. Hetan sinál di’ak ne’e, ha’u lakohi lakon biban. Ha’u mós responde ho oin-midar. La hatene sé maka ko’alia uluk, ami na’in-rua la kleur ko’alia buat oioin ona. Ko’alia ne’e hetok kleur hetok midar. Iha realidade, feto ida-ne’e neon-nakloke loos. Iha ami-nia sorin ida-idak, mane na’in-rua parese to’o mundu mehi nian ona. Ha’u haree buat ne’e nu’udar biban murak ba ha’u. Maibé kosar-been ameasa ha’u tanba manas be borus janela-vidru iha ami-nia sorin. Feto be oin-midar iha ha’u-nia matan duni parese matan-dukur. Haree feto ida-ne’e nia oin halo ha’u la tau matan ba ema seluk be la’o ba mai iha komboiu laran.

“Ha’u sente kontente loos hasoru ho Ita-Boot iha-ne’e,” ha’u loke laran uitoan.

“Ha’u mós sente hanesan. Tuir loloos, ha’u nunka ko’alia barak hanesan ne’e.”

Tanba ohin haluha atu husu feto ida-ne’e mai hosi ne’ebé, ha’u koko husu nia. Nia dehan katak nia mai hosi Tasikmalaya, maibé hela kleur ona iha Jakarta. Kuandu nia husu ha’u hosi ne’ebé, ha’u dehan ha’u mai hosi Ambon, hosi Elyas Pical nia moris-fatin.

Kuandu ha’u husu nia serbisu iha-ne’ebé, nia dehan katak nia foin sai hosi banku ida iha Bekasi i hakarak prova sorte iha Jogja. Nia haktuir katak depoizde krize ekonomia nian, banku balu tenke taka tanba xefe sira tama kadeia i banku la konsege selu tusan.  Nu’udar konsekuénsia, ema barak tenke sai hosi serbisu i buka fali biban seluk.

Ferik bokur ida liu hosi sorin ho lafatik boot ida be nakonu ho dose oioin no xá botir. Ha’u bolu nia atu mai besik i ha’u sosa dose plástiku ida no xá botir rua. Feto ne’e foti ona osan, maibé ha’u litik atu selu. No afinál nia husik ha’u selu. Ami kontinua ko’alia enkuantu han no hemu. Mane na’in-rua iha ami-nia sorin seidauk hadeer. Ami la book sira. Iha li’ur, loromatan nia manas kuran ona depoizde fó roman ba raklaran. Oras ne’e komboiu liu hosi natar luan ida nia leet. La iha buat seluk be furak liu duké hare-musan ne’ebé baritik i la kleur ema sei haknatar. Maliboo sira be semo iha natar leten halo panorama furak liu. Natureza nia furak dada ami nia atensaun tuir janela-vidru tuan.

Agora komboiu liu tiha hosi natar. No derrepente de’it, ninia ulun borus kuak ida-ne’ebé naruk no nakukun. La hatene ninia roda besi sama kona saida, ami-nia kadeira sira nakfedan hanesan rai foin nakdoko de’it. Lampu sira iha komboiu laran mate hotu, hanesan anin boot maka huu ho forsa hosi li’ur. Iha nakukun boot ne’e, ema ida-idak naktuda hosi kadeira. Ema barak hakilar, hanesan dezastre kona sira. Balu temi Maromak Nia futar naran. Ha’u haktuda hosi ha’u-nia kadeira i feto iha ha’u-nia oin haktuda hosi ninian. Entaun, ami hasoru no kona malu iha klaran. La hatene oinsá maka ami na’in-rua hako’ak malu metin loos entre kadeira sira. Mane sira iha ami-nia sorin mós hetan esperiénsia hanesan. Katuas ne’e, kuandu tuur filafali, buka feto iha sorin. Banhira liu tiha tunel aat ne’e i lampu sira lakan filafali, feto furak iha kadeira oin ne’e halo oin-midar maibé ha’u lee sinál moe uitoan iha ninia oin kapás be durante minutu balu lakon iha nakukun.

Ha’u la hatene tanbasá maka tiu ne’e lidu ba feto iha ninia sorin no ko’alia hirus ho língua ida be ha’u la komprende. Ha’u fihir de’it sira na’in-rua ko’alia hanesan istori-malu. Depoizde ko’alia malu, tiu ne’e fihir ha’u ho oin-siin. Nia la kleur sadere an ba kadeira i koko toba filafali. Entretantu, feto ida-ne’e haree ha’u, maibé la ko’alia buat ida. Iha ha’u-nia sorin, mane tobadór ne’e foin husik kadeira atu ba sentina. Lailais ha’u haree nia mai fali i sadere tan ba kadeira. Ha’u si’ik, karik kalan kotuk ne’e nia la toba to’o dadeer.

Feto furak ne’e mós sadere an no koko taka matan. Ha’u lakohi book nia. Envezde toba, ha’u tau fones-tilun i komesa rona knananuk ida hosi walkman Sony. Depois ha’u foti jornál ida be ohin ha’u sosa iha estasaun i hahú lee. Iha pájina oin nia leten, ha’u lee katak governu foin forma komisaun espesiál ida atu funu kontra korrupsaun. No iha parte okos, hakerek kona-ba susar ne’ebé kona feto-oan sira be serbisu iha rain-viziñu. Husik pájina ne’e, ha’u muda ba pájina seluk. Ne’ebá, ha’u hetan análize ida kona-ba terrorizmu, ne’ebé iha Malázia ema bolu “pengganasan”. Haree buat todan sira ne’e, ha’u-nia ulun sai moras. Ha’u sente, di’ak liu ha’u rona múzika hosi grabadór ki’ikoan ne’e.

Kuandu ha’u hatama jornál ba pasta, ha’u haree feto furak ne’e hadeer ona. Ha’u konsege husu atu hatene ohin sira ko’alia língua saida. Nia dehan katak ohin sira ko’alia lia-sundanés. Ha’u sente la di’ak atu husu ohin sira ko’alia saida. Ha’u mós husu se nia komprende lia-javanés. No nia dehan katak nia la komprende ida, tanba nia nunka aprende lian ida-ne’e. Hafoin, nia husu se ha’u bele ko’alia língua ida-ne’e. No ha’u dehan ba nia, katak ha’u bele uitoan, maibé foin lia-javanés baibain de’it; la’ós dialetu aas sira. Ne’e mós seidauk suli tanba kolega sira sempre ko’alia de’it lia-indonézia ho ha’u.

Dalan naruk lori ami besik to’o-fatin ona. Ha’u fihir relójiu-liman. Besik tuku sanulu kalan ona. Ne’e katak la kleur ha’u sei tun iha Estasaun Tugu. Maski tau matan ba bagajen, ha’u hanoin nafatin atu husu feto ida-ne’e nia diresaun kuandu tun iha estasaun. Ha’u hakarak tebes bá pasiar iha ninia hela-fatin atu koñese nia liután. Buzina hasai lian naruk i lailais komboiu para neineik iha estasaun. Ho mala-viajen iha liman, ha’u bisibisi ba feto ne’e katak ha’u hakarak hetan ninia diresaun, se nia la importa. Nia batik de’it.

Tun ho tun iha Estasaun Tugu, nia fó ha’u ninia kartaun-naran. Depois, ami kaer liman no fahe malu. Tiu be hamriik besik feto ida-ne’e, maski parese la kontente ho ha’u-nia prezensa, kaer liman ho ha’u. Ha’u kontene tanba kartaun ne’ebé feto ne’e fó mai ha’u. Ho serteza, ha’u sei lailais hetan ninia hela-fatin iha Jogja. Maibé ha’u la konsege fihir kartaun ne’e tanba ojek-na’in hamaus atu tula ha’u ba hela-fatin.

To’o ha’u-nia pensaun, ne’ebé la dook hosi sidade-klaran, ha’u toba kedas tanba isin-kole lahalimar. Dadeer-saan, ha’u lailais buka kartaun-naran ne’e atu koko dere ba feto furak ne’ebé ha’u hasoru tiha iha komboiu ne’e. Afinál, ha’u konsege hetan kartaun ida-ne’e iha pasta-sintura. No ha’u sente hanesan foin hetan filafali murak ida-ne’ebé lakon kleur resik ona. Ha’u fihir didi’ak kartaun mihis no kapás ida-ne’e, no ha’u lee naran ida be furak tebes: Ny[1]. Dewi Laksmi Saraswati... Inaferik! Loron foun ne’ebé tuir loloos tenke riku ho istória furak tekitekir de’it fila an ba tunel ida ho nakukun boot. Lia-husu ne’ebé sai ai-sasi’ik nafatin maka, “Tiu ne’ebé tuur besik nia iha komboiu ne’e sé loos?” 

Yogyakarta, fulan-Abríl 2006

---------------------------------------------------------------

 *) Yohanes Manhitu ne’e hakerek-na’in no tradutór ne’ebé hadomi lian no literatura. Nia maka hakerek Kamus Indonesia-Tetun, Tetun-Indonesia (PT Gramedia Pustaka Utama, Jakarta, Jullu 2007) no livru sira seluk; hela iha Yogyakarta, Indonézia.

---

[1] Señora