 |
| Retratu: Yohanes Manhitu
(Yogyakarta, 29 Novembru 2018) |
Y sentí que
la muerte era una flecha
que no se
sabe quién dispara
y en un
abrir los ojos nos morimos.
(Octavio Paz, “EL PÁJARO”)[i]
HA’U-NIA belun-feto ida hela iha uma-alugér foun
ida-ne’ebé besik ho keraton (kadunan
sultaun nian) iha Yogyakarta. Ha’u ho belun sira sempre bolu nia Mbak[ii] Mira. Nia feto javanés ida-ne’ebé soi esperiénsia barak no relasaun sosiál
ne’ebé luan. Nia mós hakerek-na’in ida. Mbak Mira ne’e soi biin ida-ne’ebé hela
kleur ona iha Tókiu, rai-Japaun, no serbisu iha-ne’ebá nu’udar dosente
lia-indonézia iha universidade japonés ida. Dala ruma, ninia biin iha Tókiu
ne’ebá haruka estudante japonés sira ba Yogyakarta no hela iha Mbak Mira nia
uma-alugér ne’e. Dala ida, Mbak Mira husu ha’u atu hanorin lia-indonézia ba
feto-klosan japonés na’in-tolu. Ha’u haluha tiha ona sira-nia naran. Tanba la
hatene lia-japonés, ha’u hanorin lia-indonézia ba sira liuhosi lia-inglés. Ha’u
hanorin sira hosi baze kedas, hosi buat simples be sira presiza hatene.
Estudante sira-ne’e modun-di’ak no badinas tebes. Sira hatene respeita ema
seluk, liuliu manorik. Nu’udar manorik privadu, ha’u kontente tanba sira-nia
hahalok di’ak. Bainhira kursu privadu ne’e ramata no molok sira fila fali ba
sira-nia rain, sira fó ha’u prezente oioin nu’udar tadak agradesimentu nian.
Dala seluk fali, feto japonés ida mai iha Yogyakarta no hela ho Mbak Mira
iha uma-alugér ne’e, hanesan baibain. Feto ida-ne’e la’ós estudante ativu
hanesan sira-ne’ebé mai uluk no agora fila fali ona ba rai-Japaun. Nia naran
Atsuko, no tuir lisan japonés, ami bolu nia Atsuko-san.
Nia ladún hanesan ho feto japonés sira seluk. Se haree liu de’it, ema bele
hanoin katak nia malae-mean hosi Mongólia. Dala ida, nia hirus uitoan tanba
ha’u dehan katak nia mai hosi Mongólia. Ha’u la sai ninia manorik lia-indonézia
tanba nia foti daudaun kursu iha Universidade Gadjah Mada. Entaun, ha’u ho
belun lubuk ida sai ninia parseiru hodi pratika ko’alia bahasa Indonesia. Nia badinas estuda no pratika dalen. Ne’e-duni,
lakleur nia bele ona ko’alia uitoan. Nia mós badinas bá akompaña atividade
oioin iha sidade laran. Bainhira iha atividade kulturál ruma, nia bá haree,
hamutuk ho Mbak Mira ka ho ninia belun sira seluk. Ho dalan ida-ne’e, nia bele
lailais dale lia-indonézia no koñese mós kultura balun rai-Indonézia nian. Ne’e
mak baibain ema bolu “bainhira luku hela, hemu mós bee”. Ho lia-indonézia, ema
dehan sambil menyelam, minum air.
Iha momentu ne’ebá, ha’u hela iha kos-fatin (tempat kos) ida-ne’ebé kuaze kilómetru ida hosi Mbak Mira nia
hela-fatin. Ha’u hili fatin ida-ne’e tanba nia besik ho kursu komputadór nia
fatin. Loron ida, maizumenus tuku sanulu dadeer, Mbak Dewi, kos-na’in nia
oan-feto foin-sa’e, mai bolu ha’u iha ha’u-nia kuartu oin. Porakazu, ha’u-nia
kuartu ne’e metru hirak de’it hosi sira-nia uma. Iha loron ne’ebá, feriadu
hela, entaun ha’u la ba tuir kursu hanesan baibain.
“Maun Rudy, iha telefone hosi Maun nia belun,” Mbak Dewi hateten (ho
lia-indonézia).
“Obrigadu, Mbak! Deskulpa, belun be telefona ha’u ne’e feto ka mane? Ohin
nia temi ninia naran ka lae?” ha’u fó-agradese no mós husu hodi ke’e
informasaun liután.
“Nia feto, Maun. Nia la hateten ninia naran, maibé ninia lian hanesan ema
ida be ta’uk hela no presiza tulun lailais. Di’ak liu Maun bá ko’alia kedas ho
nia. Ohin ha’u la taka telefone,” Mbak Dewi fó-hatene ho lian moos. Ha’u ho belun
sira-ne’ebé hela iha kos-fatin ne’e sempre uza telefone iha kos-na’in nia uma
ne’e. Iha tempu ne’ebá, seidauk iha telemóvel hanesan agora.
Rona tiha ida-ne’e, ha’u la’o lailais de’it ba kos-na’in nia uma atu hatán
telefone.
“Olá! Deskulpa, ne’e ha’u ko’alia ho sé?” ha’u ko’alia ho lian moos no
neineik loos.
“Rudy-san, Rudy-san! Ne’e ha’u mak ko’alia. Ha’u Atsuko, iha Mbak Mira nia
uma.”
“Atsuko-san? Di’ak. Ha’u hatene. Ita-Boot presiza saida? Favór ida hateten
ha’u.”
“Rudy-san, Rudy-san! Favór ida mai lailais, mai lailais! Agora ha’u presiza
tulun.”
“Di’ak! Keta book an! Nonook de’it iha-ne’ebá! Lakleur ha’u sei to’o uma.”
Depoizde ko’alia, ha’u lailais bá foti ha’u-nia bisikleta Federal no, ho
velosidade aas hanesan ema ida be tuir hela halai-taru profisionál, ha’u
haka’as an atubele lailais to’o Mbak Mira nia uma-alugér. Sorte, iha momentu
ne’ebá, estrada ladún rame. Nia só rame tebes durante feriadu Idulfitri.
Ne’e-duni, karik la to’o minutu tolunulu, ha’u bele to’o uma-alugér ida-ne’e.
Husik tiha bisikleta iha uma sorin, ha’u lailais de’it tama ba uma ne’e atu
haree saida loloos be akontese daudaun. Iha uma laran, ha’u haree feto japonés
ne’e hamriik iha kadeira leten no kaer metin ai-saar ijuk ida. Nia husik ninia fuuk hanesan ema bulak ida iha estrada.
Karik, depoizde telefona ha’u, mak nia halai sa’e ba kadeira leten. Hosi
kadeira leten ne’e, mak nia fihir metin ehas (barata) ida-ne’ebé mantein ninia
pozisaun iha soallu leten. Ehas ne’e book an beibeik, maibé la halai.
“Olá, Atsuko-san! Saida mak akontese iha-ne’e?” ha’u hakfudik la hatene
situasaun.
“Buat ida-ne’e! Buat ida-ne’e, Rudy-san!” nia hatudu ba ehas ne’e ho
ai-saar rohan.
Tuir loloos, situasaun ne’e la hanesan ho buat ne’ebé ha’u imajina antes.
Ha’u-nia imajinasaun mak fuik uitoan. Ha’u hanoin tiha kala ema laran-aat ruma
tama iha uma atu book feto japonés ida-ne’e, tanba nia mesamesak. Ehas
ulun-toos ida-ne’ebé book an hela iha soallu leten mak hamosu emerjénsia
ida-ne’e. Iha Atsuko-san nia oin kedas, ha’u hi’it ehas ne’e ho liman mamuk no
bá soe nia iha li’ur. Atsuko-san la fiar katak ha’u bele halo buat ida-ne’e.
Ninia matan nakloke luan no nabilan loos. Nia só hakilar maka’as, dehan,
“Rudy-san, kuidadu! Kuidadu! Kriatura ne’e perigu boot!” Ha’u la’o sai, la tau
matan ba nia. Ha’u só hakarak halakon lailais perigu ida-ne’e no fila fali ba
ha’u-nia kos-fatin. Agora misaun salva moris ramata tiha ona!
Tama filafali ba uma ne’e, ha’u haree Atsuko-san sei hamriik nafatin iha
kadeira leten ho ninia “kilat”, hanesan antes. Ne’e-duni, ha’u husu nia atu
tuun ona hosi kadeira leten tanba ehas ulun-toos ne’e la iha ona. Ha’u soe tiha
ona nia iha li’ur, dook hosi uma. Ha’u haruka Atsuko-san atu hemu bee. Depois,
ha’u akompaña nia minutu hirak to’o nia fila fali ba estadu normál. Ha’u sujere
atu nia taka metin odamatan kotuk tanba ehas ka insetu ruma bele tama liuhosi
odamatan ne’e. Nia fó-agradese barak tanba ha’u-nia prezensa no tulun. Ikusmai,
nia fó-hatene Mbak Mira no belun sira katak ha’u ne’e salvadór no aten-barani.
Rona ida-ne’e, loloos, ha’u hakarak nega no hamnasa maka’as. Maibé, ha’u
hiri-ibun de’it atu la hakanek ninia sentimentu, liuliu tanba nia feto raiseluk
ho kultura oin-ketak. Iha realidade, ema balun sai salvadór no eroi ba ema
wa’in tanba sira bele luta hasoru dragaun ida-ne’ebé hamrook raan, enkuantu
ha’u sai salvadór no eroi ba feto-klosan japonés ida tanba ha’u bele hi’it ehas
ulun-toos ida ho liman mamuk no bá soe iha li’ur. Maibé, importante liuhotu mak
ita bele fó-tulun ema seluk bainhira nia presiza daudaun ita-nia tulun. La sala
mós se ita hakarak babera tulun-na’in ruma nu’udar salvadór no eroi.
Ungaran, Java Sentrál, Indonézia, Janeiru 2024
[i] Ha’u sente tiha katak
mate ne’e rama-isin // ne’ebé ita la hatene se mak tiru // no ho bebar-matan
dala ida, ita lakon-moris. (Hosi poezia “EL PÁJARO”
[MANU-FUIK] ne’ebé Octavio Paz (1914–1998) hakerek ho
lia-españól; ema bele lee iha poemario.com/el-pajaro).
Octavio Paz ne’e poeta, autór no profesór mexikanu ne’ebé manán naran. Nia mak
simu Prémiu Nobel Literatura nian iha tinan 1990, no sai ema mexikanu uluk liuhotu ne’ebé
simu prémiu mundiál naran-boot ida-ne’e.
[ii] Mbak ne’e ita uza atu bolu
feto ida-ne’ebé otas boot liu ka feto-klosan ida.
